ص:2

ص:3

آشنایی با مهارت های زندگی از دیدگاه اسلام

کد: 1519

نویسنده: مسعود شکوهی

ویراستار: مرضیه علاقه بند

تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ناشر: دفتر عقل

چاپ: زلال کوثر

نوبت چاپ: اول / 1388

شمارگان: 1400

بها: 13000 ریال

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

تلفن: 2919670 _ 0251 دورنگار : 2915510

تهران: خیابان جام جم، ساختمان شهید رهبر، طبقه زیرزمین

تلفن: 22014738 نمابر: 22164997

info@irc.ir www.irc.ir

شابک: 9-39-5563-600- 978 / ISBN: 978-600-5563-39-9

ص:4

ص:5

پژوهشگر ارجمند، جناب آقای مسعود شکوهی کوشیده است با استفاده از متون دینی و یافته های علمی، راهکارهای ارزشمندی را برای کسب مهارت های زندگی، فرا راه برنامه ریزان و برنامه سازان قرار دهد. با سپاس گزاری از تلاش های عالمانه ایشان، امید که این سازوکارها مورد استفاده مطلوب قرار گیرد.

انه ولی التوفیق

گروه جامعه شناسی

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:6

ص:7

می گیرند. آیا به راستی، زندگی این قدر تلخ است؟ آیا نمی توان زندگی سالم به همراه شادی، نشاط، صفا، صمیمیت و موفقیت داشت؟

بسیاری از شکست ها، به دلیل ندانستن و غفلت از دانش ها و مهارت ها و دقت های لازم در زندگی است. با رعایت برخی قوانین بسیار ساده و توجه به برخی نکتهها _ که شاید در نگاه نخست بسیار هم پیش پا افتاده باشند _ تا اندازه زیادی می توان از تلخی زندگی کاست و به آن شیرینی بخشید و پرچم افتخار و پیروزی را بر بامش برافراشت. مجموع این اقدامها و مطالب، دانش خاص و پیچیده ای نیست و در واقع، هدایت و کنترل دانش ها و رفتار انسان است.

بسیاری از مشکلات و تلخی های زندگی ما، از نادانی یا به کار نگرفتن درست دانستههایمان ناشی می شود. امام علی(ع) فرمود:

وَ إِنَّ الْعَالِمَ الْعَامِلَ بِغَیْرِ عِلْمِهِ کَالْجَاهِلِ الْحَائِرِ الَّذِی لَا یَسْتَفِیقُ مِنْ جَهْلِهِ بَلِ الْحُجَّةُ عَلَیْهِ أَعْظَمُ وَ الْحَسْرَةُ لَهُ أَلْزَمُ وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَلْوَمُ.(1)

عالمی که به غیر دانش خود عمل کند، همانند نادان سرگردانی است که هرگز از نادانیاش بیرون نمی آید، بلکه حجت بر او، بزرگ تر و حسرت برایش، ثابت تر و نزد خدا سزاوار سرزنش بیشتر است.

امام علی(ع) در توصیف وضعیت عالم بی عمل، ابتدا وی را همچون نادانی سرگردان دانسته که از مسیر حق دور شده و در گرداب گمراهی غوطه ور است. سپس حال وی را بدتر از حال نادان ترسیم می فرماید: «چنین شخصی با نادان، برابر است؛ زیرا نتیجه علم بدون عمل، مانند نتیجه نادانی، گمراهی و دوری از حق و سرگردانی در وادی حیرت است».

در ادامه، امام درباره دلیل بدتر بودن عالم بیعمل از نادان، به چند نکته اشاره می فرماید:

ص:8

اول _ «الحجة علیه اعظم»؛ اگر نادان برای اشتباه خود عذر و بهانهای داشته باشد، عالم چنین امکانی را ندارد و نمی تواند بگوید: «إِنَّا کُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِینَ؛ ما از این امر غافل بودیم».(اعراف: 172)

دوم _ «و الحسرة له الزم»؛ لغتشناس برجسته، راغب اصفهانی در معنای حسرت می نویسد:

حسرت به معنای اندوه و غم است بر آنچه از دست رفته، گویا جهلی که بر ارتکاب عمل قبیح وادارش کرده بود، از وی رفته یا نیرویش از فرط غصه و اندوه زایل شده یا از یافتن چیز مفقود خسته شده است.(1)

چرا اندوه و حسرت عالم بی عمل از نادان بیشتر است؟ نادان نمی داند چه کمالات گران قدری را از دست داده است، ولی عالم چون می داند لذتهای معنوی را در مقابل چه چیز بی ارزشی از دست داده است، حسرت بیشتری دارد؛ مانند کسی که ارزش جواهر گران قیمتی را می داند، ولی سرگرم کارهای بیهوده میشود و آن گوهر قیمتی را از دست می دهد. این شخص حسرتش بیشتر از کسی است که قیمت و ارزش آن گوهر را نمی داند.(2)

خداوند در قرآن کریم درباره حسرت و غفلت می فرماید:

وَأَنذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِی الْأَمْرُ وَهُمْ فِی غَفْلَةٍ وَهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ. (مریم:39)

[ای رسول ما!] امت را از روز حسرت بترسان که آن روز، دیگر کارشان گذشته است و مردم از آن روز غافلند و به آن ایمان نمی آورند.

سوم _ «و هو عند الله الوم»؛ عالم از نادان بر سرزنش سزاوارتر است؛ زیرا وی با شناخت و آگاهی، راه سرکشی و مخالفت با خدای تعالی را برگزیده است.

ص:9

در روایتی دیگر، امیرمؤمنان، علی (ع) می فرماید: «آفَةُ الْعِلْمِ تَرْکُ الْعَمَلِ بِهِ؛آفت علم، عمل نکردن به آن است.» (1) بنابراین، دانشی برای انسان مفید است که افزون بر کاربردی بودن، فرد از به کارگیری آن نیز غفلت نکند.

همچنین آن حضرت، یکی از امتیازهای آل محمد(ع) را رعایت علم معرفی می کند:

...عَقَلُوا الدِّینَ عَقْلَ وِعَایَةٍ وَ رِعَایَةٍ لَا عَقْلَ سَمَاعٍ وَ رِوَایَةٍ فَإِنَّ رُوَاةَ الْعِلْمِ کَثِیرٌ وَ رُعَاتَهُ قَلِیل.(2)

... دین را درک کردند، درکی آمیخته با فراگیری و عمل، نه صرف شنیدن و نقل کردن. به درستی که راویان علم فراوانند و رعایت کنندگان آن و عمل کنندگان به آن، اندک.

چه بسیارند کسانی که دانش های گوناگون و مفیدی آموخته اند و به دیگران نیز می آموزند، ولی خود، از به کار بردن آنها غافلند. چنین افرادی درواقع، از دانش خویش هیچ بهره ای نبرده اند. مولای پرهیزکاران دانشی را شایسته فراگرفتن می داند که سودمند باشد و میفرماید:

وَقَفُوا أَسْمَاعَهُمْ عَلَی الْعِلْمِ النَّافِعِ لَهُم.(3)

پرهیزکاران، گوش های خود را وقف شنیدن دانشی کردند که برای آنها سودمند باشد.

آن حضرت در وصیت خویش به امام حسن(ع) نیز فرمود:

وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لا خَیْرَ فِی عِلْمٍ لا یَنْفَعُ وَ لا یُنْتَفَعُ بِعِلْمٍ لا یَحِقُّ تَعَلُّمُه.(4)

ص:10

آگاه باش! دانشی که نفع نبخشد، خیری در آن نیست و دانشی که سزاوار فراگرفتن نیست، سودی نمی بخشد.

بیشک، مجموعه مطالبی که با عنوان «مهارتهای زندگی»(1) مطرح می شود، از روشنترین نمونههای دانش سودمند است و این دانش نه تنها در زندگی مادی، سودمند است، بلکه به شناخت شایستهتر حضرت حق نیز میانجامد.

اهمیت فراگیری و کاربرد این مهارت ها در زندگی تا آنجاست که در متون دینی نیز توجه خاصی به آنها شده است. شاید در نگاهی سطحی، این دانش ها بخشی از روانشناسی و سوغات خارج از مرزهای اسلامی به نظر آید، ولی با نگاهی دقیق تر به منابع و متون اسلامی، آنها را آکنده از گزاره های گوناگون این دانش می یابیم که نسخه های بیمانند و شفابخشی را برای بهبود زندگی در جهت هدفهای الهی، می توان از آنها به دست آورد. هرچند سوگ مندانه باید گفت بسیاری از دین مداران از به کار بستن و دقت در آنها غفلت کرده و می کنند.

در آموزه های دینی، دنیا، مزرعه آخرت معرفی می شود و این تعبیر، گویای اهمیت دانش مهارت های زندگی است. هرچه مزرعه، سرسبزتر، پررونق تر و شاداب تر باشد، محصول بیشتر و بهتری خواهد داشت. در این تعبیر، راز دیگری نیز نهفته است؛ از یک سو، غرق شدن در دنیا و دنیاپرستی محض نکوهش شده است و از سوی دیگر، کناره گیری و بی توجهی به دنیا. این روایت ها، دنیا را ابزار مفیدی برای ساختن آخرت و بستری برای تکامل معرفی می کند.

ص:11

ص:12

با دشواری های ویژه سنین نوجوانی، جوانی و میانسالی، شرایط روحی خاصی برای انسان پدید میآورد که نمی توان از کنار آن به سادگی گذشت.

هم زمان با رشد جسمانی شخص، انتظارهای خانواده و جامعه نیز افزایش می یابد. دیگر دوران بی مسئولیتی کودکی سپری شده و انسان در تلاقی الزام ها، کنش ها و واکنشها قرار گرفته است. اندکی غفلت، وی را در معرض نابودی، سقوط، شکست و پوچی قرار میدهد.

مهارتها شامل صفات خاص، خصوصیت های شخصی و استعدادهایی هستند که در وجود شخص قرار دارند یا با کمی تمرین در وجود او پدید می آیند. در واقع، رفتار انسان، محصول چگونگی اندیشه اوست؛ زیرا اندیشههای درست، او را به سوی رفتار صحیح هدایت خواهند کرد. به بیان دیگر، اصلاح رفتار انسان، در گرو اصلاح اندیشه اوست. تمام ادیان و گروه ها با اعمال انسان سر و کار دارند، ولی همه آنها در مرحله نخست، به سراغ اندیشه او می روند تا به خواسته خود برسند. بنابراین، یکی از اساسی ترین مؤلفه های تولید مهارت های زندگی، ایجاد اندیشه درست در افراد است.

انسان با سرمایه وجودی خویش می تواند احساسات، افکار، هیجانها و ادراک هایش را تجزیه و تحلیل کند و بهترین گزینه را برای ادامه مسیر زندگی برگزیند. وقتی وی بر مشکلاتش پیروز شود و از موانع بگذرد، امتیازهای به دست آمده را به آسانی از دست نمی دهد و به یقین، در برابر مشکلات و سختی ها صبور خواهد بود و قله های موفقیت را فتح خواهد کرد.

ص:13

ص:14

ص:15

دست می آیند که انسان کاملاً بر اساس دستورهای الهی رفتار کند، واجبات و مستحبات را به جا آورد و از تمام آنچه پروردگار نهی فرموده _ محرّمات و مکروهات _ دوری گزیند. البته اجرای چنین شیوهای برای بسیاری از انسان ها امکانپذیر نیست یا به بیان دیگر، بسیاری از آنها حوصله و همت حرکت و رسیدن به آن را ندارند، ولی:

آب دریا را اگر نتوان کشید

هم به قدر تشنگی بتوان چشید

برای حرکت در این مسیر، فرد باید این اقدام ها را در دستور کار زندگی روزانه خود قرار دهد:

یک _ اصلاح رابطه خود با خدا؛

دو _ اصلاح رابطه با خود؛

سه _ اصلاح رابطه با جامعه و انسان های پیرامونش.

اصلاح رابطه با خدا، از بنیادی ترین اصلاحات زندگی انسان است؛ زیرا تا این رابطه اصلاح نشود، هیچ کار دیگری نیز اصلاح نمی شود. امیرمؤمنان، علی(ع) می فرماید:

مَنْ أَصْلَحَ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ اللَّهِ أَصْلَحَ اللَّهُ مَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ النَّاسِ وَ مَنْ أَصْلَحَ أَمْرَ آخِرَتِهِ أَصْلَحَ اللَّهُ لَهُ أَمْرَ دُنْیَاه.(1)

هر کس میان خود و خدا را اصلاح کند، خداوند میان او و مردم را اصلاح می کند و هر کس کار آخرتش را اصلاح کند، خداوند کار دنیایش را اصلاح می کند.

بنابراین، دعوت فرستادگان الهی به بندگی خداوند و تقوای الهی، دعوت به اساسی ترین اصلاحات در زندگی بشری است.

وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ. (نحل: 35)

ص:16

و در هر امتی، پیامبری برانگیختیم که خدای را بپرستید و از طاغوت دوری جویید.

این تلاش و اقدام تربیتی پیامبران درباره انسان ها، انجام دادن، اصلاحی اساسی بوده است تا آنها را به مرکز هستی رهنمون شوند.

دومین اقدام مهم، اصلاح رابطه انسان با خودش است. در این مرحله، وی باید نخست، خودش و ویژگی هایش را به خوبی بشناسد(1) و استعدادهایش را در جهت تکامل و سعادت خویش، به کار گیرد. راه انسان به سوی پروردگارش، همان نفس اوست و همین نفس، جایگاه خوب یا بدِ او را تعیین می کند و او را به سعادت یا شقاوت می رساند.

وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّاها فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکّاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّاها. (شمس: 6 _ 9)

سوگند به نفس و آن کس که آن را درست کرد. سپس پلیدکاری و پرهیزکاری اش را به او الهام کرد که هر کس آن را پاک گردانید، به یقین، رستگار شد و همانا هر که آلوده اش ساخت، بی بهره گشت.

بنابراین، رستگاری یا سقوط انسان، به پاکی یا آلودگی نفس بستگی دارد و انسان برای رسیدن به سعادت، باید نفس خود را اصلاح کند، چنان که امیرمؤمنان، علی(ع) می فرماید : «سِیَاسَةُ النَّفْسِ أَفْضَلُ سِیَاسَةٍ؛ تربیت نفس، برترین تربیت هاست».(2)

کسی که چنین نکند، استعدادهای الهی نهفته در وجود خود را نابود کرده است. آن حضرت همچنین می فرماید: «مَنْ أَهْمَلَ نَفْسَهُ أَفْسَدَ أَمْرَهُ؛ هر کس نفس خود را

ص:17

واگذارد، کار خود را تباه ساخته است.»(1) و «مَنْ لَمْ یُهَذِّبْ نَفْسَهُ لَمْ یَنْتَفِعْ بِالْعَقْلِ؛ هر کس نفس خود را پاکیزه نگرداند، از عقل بهره نگرفته است». (2)

چنین فردی، نه تنها سودی نمی برد، به گفته حضرت علی(ع)، نفس خود را می کشد:

مَنْ أَصْلَحَ نَفْسَهُ مَلَکَهَا وَ مَنْ أَهْمَلَ نَفْسَهُ فَقَدْ أَهْلَکَهَا.(3)

هر کس نفسش را اصلاح کند، آن را مالک شده است و هر کس نفسش را رها کند (و در اصلاح آن نکوشد)، آن را هلاک ساخته است.

سومین اقدام، اصلاح رابطه خود با جامعه و دیگر انسان هاست. انسان، موجودی اجتماعی است و نمی تواند بدون انسان های دیگر زندگی کند. بنابراین، هرگونه رشد و پیشرفتی برای او، در بستر اجتماع و در کنار دیگر انسان ها متصور است. خداوند به مؤمنان می فرماید :

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ . (آل عمران: 200)

ای کسانی که ایمان آورده اید، بردباری ورزید و با هم سازش و پیوند داشته باشید و از خدا پروا کنید. امید است که رستگار شوید.

همچنین، مردم را به اصلاح رابطهشان با افراد جامعه و دعوت یکدیگر به نیکی ها و دور کردن از بدی ها و همکاری در امور خیر فرا میخواند:

وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا... وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. (آلعمران: 103 و 104)

ص:18

و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید... و باید از میان شما، گروهی، مردم را به نیکی دعوت کنند و به کار شایسته وادارند و از زشتی بازدارند و آنان همان رستگارانند.

در آیه ای دیگر چنین آمده است:

... وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی... . (مائده:2)

و در نیکوکاری و پرهیزکاری با یکدیگر همکاری کنید.

ص:19

الف) بالا رفتن قدرت تحمل در برخورد با نظریههای مختلف و احساس امنیت در برابر گفتار دیگران؛

ب) انجام دادن به موقع کار با توجه به شرایط زمان و مکان؛

ج) برنامهریزی و کوشش در انجام دادن کارهای مفید و دوری از هرکار بی فایده؛

د) رازداری و کنترل گفتار؛

ه_) برداشت واقع بینانه از جهان و عبرت گرفتن از رخدادهای تاریخی؛

و) تقویت خودپنداری و اعتماد به نفس.(1)

ص:20

امت میانه، در هیچ امر نظری یا عملی، افراط و تفریط نمی کند و همه برنامه هایش در حد اعتدال است.

در قرآن کریم، آیات متعددی درباره اعتدال دیده می شود؛ از جمله در پندهای جناب لقمان حکیم به فرزندش می خوانیم : «وَ اقْصِدْ فِی مَشْیِکَ؛ در رفتار میانه رو باش». (لقمان: 19)

به فرموده حضرت علی(ع)، افراط و تفریط، ویژگی جاهلان است : «لا تَرَی الْجَاهِلَ إِلاَّ مُفْرِطاً أَوْ مُفَرِّطاً؛ نادان را نمی بینی، مگر اینکه یا افراط می کند یا تفریط».(1)

امام باقر(ع) نیز به امام صادق(ع) فرمود :

یَا بُنَیَّ عَلَیْکَ بِالْحَسَنَةِ بَیْنَ السَّیِّئَتَیْنِ تَمْحُوهُمَا.(2)

فرزندم! بر تو باد به ( راه ) نیکی که بین دو بدی ( افراط و تفریط ) قرار دارد؛ که بدی ها را از بین می برد.

در ادامه این روایت، امام نمونه هایی از اعتدال را برمی شمارد که در قرآن آمده است.

ص:21

ای کسانی که ایمان آورده اید، از گام های شیطان پیروی نکنید. پس هر کس که گام های شیطان را پیروی کند، به یقین، او به زشتی و ناپسندی فرمان می دهد.

«خطوة » به معنای گام است. در این آیه، شیطانی شدن و سقوط، نتیجه هم گامی با شیطان معرفی می شود و تدریجی بودن این سقوط، از واژه «گام»، کاملاً روشن است.

برای تحقق یافتن هرگونه تغییر تربیتی باید از این اصل پیروی کرد. شکوفاسازی مهارت های زندگی نیز از این قاعده جدا نیست. در واقع، هرگز نمی توان این برج بلند را یک باره برافراشت، بلکه باید آجر به آجر و مرحله به مرحله آن را بالا برد و تا پیش از اطمینان درباره استحکام و ثبات مرحله قبل، نمی توان سراغ مرحله بعدی رفت. این مراحل برای یکدیگر به منزله پایه و مبنا هستند.

در زندگی روزانه، بسیاری از مردم، موضوعهای اساسی و اصول کلی را از یاد می برند و به امور ظاهری مشغول می شوند.

خانه از پای بست ویران است

خواجه در بند نقش ایوان است

ص:22

این اختلاف طبیعت ها و آفرینش هاست که انسان ها را در دیدگاه ها و واکنش ها متفاوت می سازد و این تفاوت ها یکی از نعمت های خداوند است، چنان که حضرت علی(ع) می فرماید :

لا یَزَالُ النَّاسُ بِخَیْرٍ مَا تَفَاوَتُوا فَإِذَا اسْتَوَوْا هَلَکُوا.(1)

خیر مردم در تفاوت های آنهاست و اگر همه مساوی باشند، هلاک شوند.

خداوند نیز در تکلیف الهی خود به بندگان، این نکته را در نظر گرفته است : «لا یُکَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَها؛ خداوند کسی را جز به قدر توانایی اش تکلیف نمی کند». (بقره: 286)

همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در سیره تبلیغی و تربیتی خویش به این نکته توجه داشت و می فرمود : «إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ أُمِرْنَا أَنْ نُکَلِّمَ النَّاسَ عَلَی قَدْرِ عُقُولِهِمْ ؛ ما پیامبران مأموریم که با مردم در حد عقل و درکشان سخن بگوییم». (2)

ص:23

با وجود این آسانی، باز انسان از پیمودن این راه طفره می رود. ازاین رو، خداوند از او چنین گلایه می کند :

قُتِلَ الْأءِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ ٭ مِنْ أَیِّ شَیْءٍ خَلَقَهُ ٭ مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ ٭ ثُمَّ السَّبِیلَ یَسَّرَهُ. (عبس: 17_20)

کشته باد انسان، چه ناسپاس است! او را از چه چیزی آفریده است ؟ از نطفه خلقش کرد و اندازه مقرر آن را قرار داد. سپس راه را بر او آسان گردانید.

دین اسلام و نظام تربیتی آن هرگز بر پایه تکالیف سخت بنا نشده است. پیام آور این دین رحمت، به فردی که گوشه گیری را برگزیده بود و تکالیف سنگین را بر خود هموار می ساخت، فرمود :

لَمْ یُرْسِلْنِی اللَّهُ تَعَالَی بِالرَّهْبَانِیَّةِ وَ لَکِنْ بَعَثَنِی بِالْحَنِیفِیَّةِ السَّهْلَةِ السَّمْحَة.(1)

خداوند مرا بر رهبانیت نفرستاده است، بلکه مرا به شریعت و دین آسان و ملایم مبعوث ساخته است.

همچنین خطاب به کسانی که تکالیف سختِ خودْساخته و ریاضت های باطل را بر خود هموار میسازند، می فرماید : «یَا أَیُّهَا النّاسُ إِنَّ دِینَ اللّه ِ یَسِرٌ؛ ای مردم، همانا دین خداوند آسان است».(2)

پیامبر بزرگوار اسلام در رفتار شخصی خود نیز مظهر چنین اندیشه ای بود، تا جایی که خداوند درباره عملکرد ایشان میفرماید :

فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ. (آل عمران: 159)

به برکت رحمت الهی با آنان نرم خو شدی و اگر تندخو و سخت دل بودی، همانا از پیرامون تو پراکنده می شدند.

ص:24

ص:25

کودک، مسئولیت ندادن به وی، ناتوان خواندن کودک در انجام دادن کارها و تحقیر کردن او، تهدیدی جدّی برای اعتماد به نفس کودکان است.

زیادهروی در تشویق، به ویژه تشویقی که رنگ رشوه به خود بگیرد، نه تنها سودی ندارد، بلکه آثار منفی آن موجب ناامیدی و دلسردی کودکان می شود. روح کودک، تشنه قدردانی، تحسین و تشویق است. والدین باید توجه کودکان را به جنبههای مثبت رفتاری و شخصیتیشان، جلب و توانایی های آنان را در انجام دادن کارها بیان کنند. ضعفها را نیز با بزرگ جلوه دادن دیگر قوتهایشان برطرف سازند.

همچنین پدر و مادر باید از تحقیر و سرزنش کودک برای گرفتن نمره بد یا کمتر از بیست بپرهیزند؛ برای جبران ضعف هایش به او فرصت دهند و در این زمینه یاریاش کنند. از او به عنوان عضوی مؤثر در خانواده بهره گیرند و وی را در امور خانه سهیم سازند تا احساس ارزشمند بودن را به او انتقال دهند. در وظیفه ای هم که به کودک سپرده می شود، باید دقت داشت و روند پیشرفتش را در انجام دادن آن وظیفه پیگیر بود.

در این زمینه از تشویق هم باید بهره گرفت؛ زیرا یکی از عوامل مثبت، در دادن اعتماد به نفس به فرزندان، تشویق های به موقع در زمان کودکی است. برای ایجاد اعتماد به نفس در کودکان، باید به آنان فرصت داد تا عواطفشان را نشان دهند. کودکی که اجازه می یابد احساسات، عواطف و نظر خود را به راحتی بیان کند، در دوره نوجوانی سازگاری مناسب تری از خود نشان می دهد.

والدین باید توجه داشته باشند که هیچ عاملی، اعم از زیبایی یا زشتی، بلندی یا کوتاهی قد، تیزهوشی یا کم هوشی، تهدیدی برای اعتمادبه نفس کودک نباشد؛ زیرا وقتی از زیبایی یا قامت بلند و تیزهوشی، ستایش و به آن

ص:26

اهمیت داده می شود، کودکی که این ویژگی ها را ندارد، احساس حقارت میکند و دچار کمبودهای عاطفی می شود.

نکته بسیار مهم دیگر، آموزش اعتماد به نفس است که کودک آن را از رابطه والدین با یکدیگر میآموزد. تشکر والدین از یکدیگر و انتقاد نکردن از هم در حضور کودکان، احترام متقابل و ارزش قائل شدن برای کارهای همدیگر، معرفی قابلیت های مثبت اجتماعی یکدیگر به فرزندان و تشویق و تحسین در انجام دادن کارها، ضمن افزایش انگیزه و امید به زندگی در بافت خانوادگی، در کودکان تأثیر مثبتی دارد؛ زیرا یکی دیگر از عوامل بسیار مهم ایجاد اعتماد به نفس در کودکان، داشتن خانواده ای باتفاهم و یکدل است. در این گونه خانواده ها، والدین به هم اعتماد دارند، از یکدیگر به نیکی یاد می کنند و در مقابل فرزندان، همواره یکدیگر را با واژه های محبت آمیز تحسین و تشویق میکنند.

ص:27

بنابراین، هر کس خواهان عزت حقیقی است، باید آن را در اطاعت از خداوند بجوید. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید :

إِنَّ رَبَّکُمْ یَقُولُ کُلَّ یَوْمٍ: أَنَا الْعَزِیزُ فَمَنْ أَرَادَ عِزَّ الدَّارَیْنِ فَلْیُطِعِ الْعَزِیزَ.(1)

خدایتان هر روز می گوید : من عزیز هستم و هر کس عزت در هر دو جهان را می خواهد، باید عزیز را اطاعت کند.

اطاعت از خداوند، بنده کوچک و ناچیز را اوج می دهد و سرافراز می سازد، چنان که حضرت علی(ع) می فرماید : «مَنْ أَطَاعَ اللّه َ عَزَّ وَ قَوی؛ هر که خدا را اطاعت کند، عزیز و نیرومند شود».(2)

ص:28

می کند. بنابراین، در مسیر عزت جویی، باید تنها به خدا و کسانی روی آورد که او معرفی کرده است و از دیگران و تواناییهای آنها چشم برداشت. لقمان حکیم به فرزندش می فرماید :

یَا بُنَی... فَإِنْ أَرَدْتَ أَنْ تَجْمَعَ عِزَّ الدُّنْیَا فَاقْطَعْ طَمَعَکَ عَمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ فَإِنَّمَا بَلَغَ الْأَنْبِیَاءُ وَ الصِّدِّیقُونَ مَا بَلَغُوا بِقَطْعِ طَمَعِهِمْ.(1)

پسرکم... اگر می خواهی عزت دنیا را جمع کنی، طمعت را از آنچه در دست مردم است، قطع کن. همانا پیامبران و راست کرداران به هر جایگاه [و مقامی] که رسیده اند، با قطع طمعشان رسیده اند.

امام باقر(ع) نیز می فرماید : «أُطْلُبْ بَقَاءَ الْعِزِّ بِإِمَاتَةِ الطَّمَع؛ ماندگاری عزت را با کشتن طمع بجوی».(2)

اولیای الهی و پیشوایان معصوم(ع) که نمونههای کامل بندگی خداوند هستند، در دعاهایشان چنین خواسته ای مطرح می کنند، چنان که امیرمؤمنان، علی(ع) در مناجات شعبانیه می فرماید : «إِلَهِی هَبْ لِی کَمَالَ الِانْقِطَاعِ إِلَیْکَ؛ خدای من! به من [توفیق] بریدن کامل ( از دیگران ) به سوی خودت را عطا کن».(3)

ص:29

ص:30

میگذارد. همه عوامل این محیط، به ویژه عوامل انسانی آن بسیار اثرگذارند. انسان، نخستین درس های محبت و دوستی و بغض و دشمنی را در محیط خانه می آموزد و باورهای فرد در خانواده جوانه می زند.

ص:31

تاکسی نشسته است، محیطی آموزشی برای او به شمار میرود و می تواند اثرگذار باشد، ولی محیط آموزشی به معنای خاص، مهدکودک ها، مدارس، آموزشگاه ها و دانشگاه ها هستند. تأثیر این محیط ها بر انسان، انکارناپذیر است. خداوند در قرآن کریم می فرماید : «فَلْیَنْظُرِ الإِْنْسانُ إِلی طَعامِهِ؛ انسان باید به خوراک خود توجه کند».(عبس:24)

پیشوایان معصوم(ع) درباره این آیه فرموده اند که منظور، خوراک روح انسان و دانش هایی است که وی دریافت می کند؛ یعنی باید توجه داشته باشد چه مطالبی را از چه کسانی می آموزد. بنابراین، معلمان این محیط ها، متنهای آموزشی و فضای حاکم، بسیار مؤثر و مهم هستند.

ص:32

نمی پذیرفتند، ولی امروزه همگان این سخن را قبول کرده اند و می دانند که حواس ظاهری ما توان درک تمام عوامل فیزیکی پیرامون خود را ندارد، تا چه رسد به درک امور متافیزیکی. در اطراف ما برخی واکنش های متافیزیکی جریان دارند که حواس ما قادر به درک آنها نیست.

اگر در مکانی، مدتها قبل گناهی انجام شده باشد، تعفن آن را حس نمی کنیم. همچنین بوی خوشی را که به دلیل عبادتی در فضا می پیچد، استشمام نمی کنیم. چنین اموری گرچه حس کردنی نیستند، در زندگی روزانه ما بسیار اثرگذار هستند. دعاها و نفرین ها، صدقهها و نیکی ها، ستم ها و حق کُشی ها نیز چنین هستند و از آثار آنها در مسیر تربیتی افراد و در برنامه ریزی مهارتی نباید غفلت کرد.

ص:33

نیت به عنوان پیش درآمد هر کاری، در کیفیت کار نقش مهمی دارد. نیت نیک و بالاتر از آن، نیکوترین نیت، به نیکی رفتار شخص میانجامد. پس انسان آرمانی، بهترین نیت ها را دارد.

دو_ «وَ صَحِّحْ بِمَا عِنْدَکَ یَقِینِی؛ یقینم را به آنچه نزد توست، استوار گردان».

استواری یقین یعنی نداشتن هیچ گونه شک و تردید. پس انسان آرمانی، از هرگونه شک و تردیدی به دور است.

سه _ «وَ أَغْنِنِی وَ أَوْسِعْ عَلَی فِی رِزْقِکَ؛ بی نیازم کن و روزیات را بر من توسعه ده».

انسان آرمانی، از غیر خدا، بی نیاز است و به سوی خداوند توجه کامل دارد.

چهار_ «وَ لاتَفْتِنِّی بِالنَّظَرِ؛ به نگاه، گرفتارم مکن».

به دست دیگران یا زینت های دنیا چشم ندارد.

پنج _ «وَ أَعِزَّنِی؛ عزیزم گردان».

انسان آرمانی، عزیز است؛ زیرا تمام عزت از آن خداوند است و چنین انسانی نیز در راه اوست.

شش _ «وَ لاتَبْتَلِیَنِّی بِالْکِبْرِ؛ به کبر دچارم مکن».

انسان آرمانی، متکبر نیست.

هفت _ «وَ عَبِّدْنِی لَکَ وَ لا تُفْسِدْ عِبَادَتِی بِالْعُجْبِ؛ مرا برای بندگی خود رام ساز و عبادتم را با عُجب، تباه مگردان».

از عُجب به دور است.

هشت _ «وَ أَجْرِ لِلنَّاسِ عَلَی یَدِیَ الْخَیْرَ؛ به دست من، برای مردم خیر جاری گردان».

او خیررسان به مردم است.

نه _ «وَ لا تَمْحَقْهُ بِالْمَنِّ؛ آن را به منّت نهادن باطل مکن».

خوبی هایش به دیگران را به منّت آلوده نمی کند.

ده _ «وَ اعْصِمْنِی مِنَ الْفَخْرِ؛ مرا از فخر فروشی حفظ کن».

ص:34

او هرگز به خود نمی نازد و فخرفروشی نمی کند.

یازده _ وَ لا تَرْفَعْنِی فِی النَّاسِ دَرَجَةً إِلَّا حَطَطْتَنِی عِنْدَ نَفْسِی مِثْلَهَا وَ لا تُحْدِثْ لِی عِزّاً ظَاهِراً إِلاَّ أَحْدَثْتَ لِی ذِلَّةً بَاطِنَةً عِنْدَ نَفْسِی بِقَدَرِهَا.

مرا در چشم مردم، درجه ای بلند مگردان، مگر آنکه به همان مقدار در چشم خودم پست کرده باشی و برایم عزت آشکاری ایجاد مکن، مگر آنکه به همان میزان در چشم خودم ذلت پنهان ایجاد کرده باشی.

او در چشم مردم، عزیز و در چشم خود، ذلیل است.

دوازده _ «وَ مَتِّعْنِی بِهُدًی صَالِحٍ؛ مرا به راه راست هدایت فرما».

او هدایتیافته است.

سیزده _ «وَ نِیَّةِ رُشْدٍ لاَ أَشُکُّ فِیهَا؛ نیت درستی ده که در آن شک نکنم».

او نیتی اصلاح شده و شکناپذیر دارد.

چهارده _ «اللَّهُمَّ لَا تَدَعْ خَصْلَةً تُعَابُ مِنِّی إِلَّا أَصْلَحْتَهَا؛ خداوندا! در من خصلتی قرار نده که زشت و معیوب باشد، مگر اینکه آن را اصلاح کرده باشی».

صفات زشت و معیوب ندارد.

پانزده _ «وَ لا عَائِبَةً أُوَنَّبُ بِهَا إِلاَّ حَسَّنْتَهَا؛ در من خصلتی قرار نده که سبب سرزنش باشد، مگر آنکه آن را نیکو گردانی».

صفتی ندارد که برای آن سرزنش شود.

شانزده _ «وَ لا أُکْرُومَةً فِی نَاقِصَةً إِلاَّ أَتْمَمْتَهَا؛ در من خوی پسندیده ناقص قرار نده، مگر آنکه آن را کامل گردانی».

صفات پسندیده او ناقص و ناتمام نیستند.

هفده _ «سَدِّدْنِی لِأَنْ أُعَارِضَ مَنْ غَشَّنِی بِالنُّصْحِ؛ مرا توفیق ده تا با کسی که با من ناراستی کرده است، به درستی رفتار کنم».

بدی را با بدی پاسخ نمی دهد.

هجده _ «أَجْزِیَ مَنْ هَجَرَنِی بِالْبِرِّ؛ [به من توفیق بده] کسی را که از من دوری گزیده

ص:35

است، به نیکویی پاداش دهم».

انسان آرمانی به کسانی هم که از او بریده اند، لطف دارد.

نوزده _ «أُخَالِفَ مَنِ اغْتَابَنِی إِلَی حُسْنِ الذِّکْرِ؛ [به من توفیق بده] از کسی که غیبت مرا کرده است، به نیکی یاد کنم».

از غیبت کنندگانش به نیکی یاد می کند.

بیست _ «وَ أَنْ أَشْکُرَ الْحَسَنَةَ وَ أُغْضِی عَنِ السَّیِّئَةِ؛ [به من توفیق بده] از نیکی تشکر کنم و از بدی درگذرم».

نیکی دیگران را فراموش نمی کند و بدی آنها را می بخشد.

بیست و یک _ «وَ أَلْبِسْنِی زِینَةَ الْمُتَّقِینَ فِی بَسْطِ الْعَدْلِ؛ زینت پرهیزکاران را بر من بپوشان، در گسترش عدل».

عدل گستر است.

بیست و دو_ «وَ کَظْمِ الغَیْظِ؛ و در فرونشاندن خشم».

خشم خود را فرومی برد.

بیست و سه _ «وَ إِطْفَاءِ النَّائِرَةِ؛ و خاموش کردن آتش دشمنی».

دشمنی ها را می زداید.

بیست و چهار_ «وَ إِصْلَاحِ ذَاتِ الْبَیْنِ؛ و آشتی دادن مردم».

صلح طلب است.

بیست و پنج _ «وَ إِفْشَاءِ الْعَارِفَةِ؛ و آشکار کردن نیکی ها».

گسترش دهنده نیکی هاست.

بیست و شش _ «وَ سَتْرِ الْعَائِبَةِ؛ و پنهان کردن عیب ها».

محدودکننده و پوشاننده زشتی هاست.

بیست و هفت _ «وَ السَّبْقِ إِلَی الْفَضِیلَةِ؛ پیشی گرفتن به سوی فضایل».

در نیکی ها پیشگام است.

ص:36

بیست و هشت _ «وَ تَرْکِ التَّعْیِیرِ؛ و ترک سرزنش».

دیگران را پیوسته سرزنش نمی کند.

بیست و نه _ «وَ الْقَوْلِ بِالْحَقِّ وَ إِنْ عَزَّ؛ و [گفتن] سخن حق هرچند سخت باشد».

سخن حق می گوید، هرچند گفتن آن سخت و سنگین باشد.

سی _ «وَ اسْتِقْلالِ الْخَیْرِ وَ إِنْ کَثُرَ مِنْ قَوْلِی وَ فِعْلِی؛ و کم شمردن خیر، هرچند در سخن و عملم بسیار باشد».

خوبی های بسیار خود در گفتار و کردار را اندک می شمارد.

سی و یک _ «وَ اسْتِکْثَارِ الشَّرِّ وَ إِنْ قَلَّ مِنْ قَوْلِی وَ فِعْلِی؛ و بسیار شمردن بدی در گفتار و کردار، هرچند کم باشد».

بدی های خود را بسیار می داند، هرچند اندک باشد.

سی و دو_ «وَ لا تَبْتَلِیَنِّی بِالْکَسَلِ عَنْ عِبَادَتِکَ؛ مرا به سستی در عبادتت مبتلا مکن».

در عبادت خداوند سستی نمی ورزد.

سی و سه _ «وَ لا بِالتَّعَرُّضِ لِخِلَافِ مَحَبَّتِکَ؛ و مرا به خلاف دوستی خودت مبتلا مکن».

خواسته مخالف با خواست خداوند ندارد.

سی و چهار_ «وَ لا مُجَامَعَةِ مَنْ تَفَرَّقَ عَنْکَ؛ و مرا به هم نشینی با کسی که از تو جدا افتاده است، دچار نکن».

با کسانی که از خداوند دوری گزیده اند، هم نشینی نمی کند.

سی و پنج _ «وَ أَسْأَلُکَ عِنْدَ الْحَاجَةِ؛ هنگام نیاز، از تو بخواهم».

نیازش را تنها برای خدا مطرح می کند.

سی و شش _ «وَلا أُظْلَمَنَّ... وَلا أَظلِمَنَّ...؛ نه بر من ستم شود و نه ستم کنم».

نه ستم می کند و نه ستم می پذیرد.

سی و هفت _ «اللَّهُمَّ وَ أَنْطِقْنِی بِالْهُدَی؛ خداوندا، سخنم را هدایت قرار ده».

سخنان هدایت بخش بر زبان جاری می کند.

سی و هشت _ «وَ مَتِّعْنِی بِالِاقْتِصَادِ؛ مرا از میانه روی بهره مند گردان».

ص:37

از افراط و تفریط به دور و میانه رو است.

سی و نه _ «اللَّهُمَّ أَنْتَ عُدَّتِی إِنْ حَزِنْتُ؛ خداوندا، اگر اندوهگین گردم، سامانم تویی».

در غم و اندوه به خدا پناهنده می شود.

چهل _ «وَ لا تَفْتِنِّی بِالسَّعَةِ؛ مرا به توانگری گمراه مساز».

اگر توانگر شود، خود را نمی بازد.

این ویژگی ها، برخی از صفات انسان آرمانی بود که از دعای بیستم صحیفه سجادیه استخراج شد. هر کدام از این صفات به تنهایی موضوع ساعت ها بحث و گفت وگوست، ولی در اینجا برای رعایت گزیده گویی، بسیار گذرا به آنها پرداخته شد. عملی شدن این صفات در افراد، افزون بر عزم و تلاش خود شخص، عنایت و لطف خداوند را نیز می طلبد. ازاین روست که در این دعا، این اوصاف از خداوند خواسته می شود. امیدواریم به لطف بیپایان خداوند و شفاعت امامان معصوم(ع)، توان و تلاشی داشته باشیم که به همه این اوصاف یا دستکم به برخی از آنها دست یابیم.

ص:38

ص:39

عرصههایی که انسان را به جست وجو در خود فرامی خوانند، سه حوزه هستند:

1. جستوجو در حوزه طبیعت و آفرینش؛

2. جستوجو در فراسوی آفرینش (مبدأجویی)؛

3. جستوجو در درون خویشتن.

موفقیت در حوزه سوم و خودکاوی و خودشناسی دقیق، به کسب مهارت های زندگی میانجامد.

بدون در نظر گرفتن پیچیدگی یا طولانی بودن زندگی، عظمت آن در یک لحظه است و آن، لحظه ای است که انسان یک بار و برای همیشه می فهمد که کیست!

همه مکتبها و روش های مشاوره ای و روان درمانی در روان شناسی و حتی پیش از آنها، مکتبهای الهی، به ویژه اسلام، افراد را به تدبّر در خویشتن و خودشناسی فراخوانده اند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «خودشناس ترینِ شما، خداشناس ترینِ شماست.» و علی(ع) می فرماید: «هرکس خودش را بشناسد، به یقین خدایش را شناخته است».(1)

انسان هرچه بیشتر خود را میشناسد و به درک دقیق تری از ویژگی های خود میرسد، بر استقلال و اعتماد به نفسش افزوده و زمینه های جلب نظر دیگران نیز در او تقویت می شود. بنابراین، خودآگاهی، مقدمه برقراری ارتباط مؤثر با دیگران است؛ زیرا انسان ها با وجود تفاوتهای فردی فراوان، ویژگی های مشابه زیادی با هم دارند. برای مثال، همه آنها نیازمند حفظ و تقویت عزت نفس خویشتن هستند و نابودی عزت نفس، احساس شدید

ص:40

حقارت و در نتیجه، اضطراب را به همراه دارد. هرگاه شخص چنین فرآیندی را در درون خویش شناخته باشد، آثار آن را در دیگران نیز درک خواهد کرد.

همچنین ممکن است آگاه نبودن از ویژگیها و استعدادهای خود، سرچشمه تعارض های فراوان و زمینهساز شکست های بزرگ در زندگی باشد. بنابراین، ضروری است هرکس ویژگیهای اصلی شخصیت (افکار، باورها، ارزش ها، هیجانها، گرایشها و آرمان های) خود و نیز قوّت ها و ضعفها و مهارت هایش را کشف و برای مدیریت آنها کوشش کند.

خودآگاهی، در تصمیم گیری های مهم و سرنوشت ساز زندگی همانند تحصیل، ازدواج و انتخاب شغل نیز نقشی بسیار حیاتی دارد و تأثیر آن در سازماندهی مهارتها، مدیریت هیجانها و نیز روش های مقابله با نگرانی بسیار چشم گیر است.

به طور کلی، خودآگاهی، یعنی بررسی واقع گرایانه شخص درباره باورها، ارزش ها، احساسات، آرمان ها و توانایی های بالقوه و بالفعل و حتی ظاهر فیزیکیاش و استفاده از آنها در تصمیم گیری ها، به گونه ای که به نفع فرد و روابطش با دیگران باشد. در واقع، خودآگاهی، مهارتی است که به حس پرورش یافته ای از عزت نفس خواهد انجامید. اصولاً آگاهی از خود، روندی ادامهدار و استنتاجی است که در این روند درمییابیم «چه کسی هستیم».

ص:41

باورهای ما، برداشتهای ما از خودمان و عملکردهای ما که بهتر است برای کشف و شناخت آنها گام برداریم. پس می توانیم از زاویههای مختلفی به خویش بنگریم و خودشناسی خود را در حوزه های گوناگون دسته بندی کنیم:

ص:42

آگاهند. ما بیشتر اوقات، برای پنهان نگاه داشتن این بخش از وجود خود بسیار می کوشیم و گاه نگران این هستیم که اگر دیگران، خود واقعی ما را بشناسند، علاقه شان را به ما از دست بدهند و برخوردشان با ما تغییر کند. کارل راجرز می گوید: «آنچه را من از دیگران پنهان می کنم، بیشتر، همان چیزی است که آنان از من پنهان می کنند».(1)

برخی معتقدند خود واقعی وجود ندارد و انسان بر اساس شرایطی که در آن قرار می گیرد، نقش های گوناگونی را ایفا می کند. بر این اساس، خود، از نقش های گوناگونی تشکیل شده است که بازیگرش ما هستیم. برای مثال، هنگام سخنرانی، نقش استاد را بازی می کنیم. در خانه، نقش همسر یا پدر و یا مادر و گاهی هم نقش یک هیولا را داریم. در تمام این نقشها یک چیز مشترک است و اوست که این نقشها را کنترل و هدایت می کند. منظور از خودِ واقعی، همین بخش است. پس با این نگرش نیز می توان به خود واقعی دست یافت.

ص:43

تصویر ایدئال ذهنی برخی افراد، آن چنان دور از دسترس است که هرچه تلاش می کنند، به آن نمی رسند. در نتیجه این ناکامی، احتمال ناامیدی و افسردگی بسیار زیاد است. اگر خودِ آرمانی افراد، واقع بینانه شکل بگیرد، زمینه ساز رشد و پیشرفت خواهد شد و اگر غیرواقعی و دست نایافتنی باشد، به ناامیدی، افسردگی و پوچی میانجامد.

ص:44

اجازه داده شود خودشان درباره خودشان و اعتقادهایشان تصمیم بگیرند، راحت تر هستند».(1)

ص:45

یونگ در حیطه های درونی، به چهار عملکرد (عنصر) مغزی اشاره کرده است: تفکر؛ احساسات (هیجانها)؛ حواس پنج گانه و شهود.

تفکر را زمانی انجام می دهیم که درباره موضوعی سردرگم هستیم و می خواهیم آن را بفهمیم. با این کار، مجموعه شناخت های ما (باورها و نظرها، نگرش ها) پدید می آید. احساسات و هیجانها، حالتهای درونی ما را که ممکن است شدید یا مثبت و یا منفی باشند (مثل خشم، شادی، غم، ترس، عشق و...)، نشان میدهند. حواس پنجگانه، ما را در دیدن، شنیدن و... کمک و ارتباطهای فیزیکیمان را کنترل می کنند. شهود به حسی قوی که ورای همه حس هاست، گفته می شود. گاه چیزهایی را درک می کنیم که هیچ مدرکی برای صحت آنها نداریم. آنچه منطقیان قدیم در بحث حواس باطنی گفته اند، تا حدودی با این مباحث منطبق است.

به گفته یونگ، برخی افراد در حیطه فکری _ حسی رشد می کنند و همه چیز را با دیدگاهی منطقی و استدلالی می نگرند. عده ای دیگر در حیطه حسی _ شهودی، یعنی بر اساس عواطف و هیجانها یا شهود خود به پدیده های دنیا نگاه می کنند.(1) شما چگونه هستید؟ آیا به شدت منطقی هستید و نگرش شما بر این اصل استوار است که چیزی را که می بینید، باور می کنید؟ یا تحت تأثیر شدید احساساتتان قرار دارید و معتقدید نمی شود مسائل را زیاد تجزیه و تحلیل کرد؟ یا بر اساس شرایط، فردی منطقی یا احساسی هستید؟ در این صورت، در چه شرایطی، احساسی و در چه شرایطی، منطقی هستید؟

ص:46

ص:47

تمرین سوم

نام دو نفر که آنها را بسیار می پسندید، یادداشت کنید و ویژگی های شخصیتی مثبت و جذابشان را فهرستوار بنویسید. سپس ویژگی های شخصیتی خود را با آنان مقایسه کنید. دوست دارید کدام ویژگی های خود را تغییر دهید؟

تمرین چهارم

نام چند نفر (مثل یک معلم یا استاد، همکار، یکی از والدین، فرزندان، خواهر یا برادر خود و...) را یادداشت کنید و توصیف کوتاهی از برخورد خود با هر یک از آنها بنویسید؛ مثلاً آیا با آنان احساس آرامش می کنم یا خیر؟ وقتی با آنان صحبت می کنم، بیشتر از چه کلماتی استفاده می کنم؟ و...

تمرین پنجم

گاهی از خود بپرسید:

_ چه چیزهایی برای من ارزش است یا به چه چیزهایی اعتقاد دارم؟

_ آرزو دارم شبیه چه کسی باشم و چرا؟

_ الان می خواهم چه کاری انجام دهم؟ شیوه انجام دادن آن چگونه است؟ این کار با کدام یک از ارزش های من هماهنگی دارد؟

_ بهترین استفاده ای که از وقت خود می توانم بکنم، چیست؟

تمرین ششم

از افرادی که شما را می شناسند، بخواهید سه ویژگی مثبت یا سه مهارت را که در شما سراغ دارند، بگویند تا یادداشت کنید.

تمرین هفتم

فرض کنید با چند تن از دوستان خود قرار گذاشته اید، همدیگر را بعد از پنج سال در یک رستوران ملاقات کنید. تصور کنید در آن زمان، شما در چه

ص:48

وضعیتی هستید. دوست دارید چه ویژگی جدیدی به شخصیت شما اضافه شده باشد؟ درآمدتان چقدر شده باشد؟ در زندگی خانوادگی تان چه تغییرهایی پدید آمده باشد؟ و...

تمرین هشتم

از خود بپرسید اگر فقط شش ماه به پایان زندگی تان مانده باشد، در این فرصت باقی مانده چه کارهایی انجام می دهید؟

ص:49

ص:50

چه کسی حاضر است به دلیل لحظه ای کم دقتی در گوش دادن، این گونه خسارتهای سنگین را بپردازد؟ به دلیل اهمیت فراوان این مهارت، در بیشتر کتاب های مربوط به روابط حرفه ای، حداقل یک فصل به گوش دادن اختصاص دارد و حتی کتاب های مستقلی در این زمینه نوشته شده است.

افراد، خانواده ها و سازمان هایی که مهارت خوب گوش دادن را سرلوحه زندگی یا فرهنگ شغلی خود قرار می دهند، امتیازهای زیادی به دست می آورند. بسیاری از اطلاعاتی که برای انجام دادن فعالیتهای روزانه خود نیاز داریم، از صحبتهای دیگران به دست می آیند. با گوش دادن صحیح و فعال و با کنار گذاشتن تفکر شخصی خود (دست کم به طور موقت) می توانیم در طرف مقابل، احساس رضایت ایجاد کنیم و نشان دهیم برای سخنانش ارزش قائل هستیم. این امر سبب تقویت پیوندمان با او و افزایش میزان صمیمیت میشود.

گوش دادن، یکی از مهارت های مهم در نخستین مراحل رشد فکری انسان نیز هست. نوزاد با شنیدن و گوش دادن، پاسخ دهی و واکنش به دنیای جدید را آغاز می کند. یکی از مهمترین مسیرهای ورود دانش برای او، شنیدن است، حتی پیش از تولد. او پیش از صحبت کردن، گوش دادن را می آموزد. پیش از خواندن، صحبت کردن را و پیش از نوشتن، خواندن را. بر اساس یافتههای پژوهشگران، به طور متوسط 45 درصد از وقت ارتباط، صرف گوش دادن، 30 درصد صرف صحبت کردن، 16 درصد صرف خواندن و 9 درصد صرف نوشتن می شود.

ص:51

فرآیند آموخته شده و پیچیده حس کردن، تفسیر، ارزیابی، ذخیره سازی و پاسخ دهی به پیامهای شفاهی محیط است.

در این گونه تعریفها، شنیدن با گوش دادن تفاوت دارد؛ یعنی شنیدن، فعالیتی جسمی و گوش دادن، فرآیندی ذهنی است. ما با گوش های خود می شنویم، ولی با مغزمان گوش می دهیم و شنیده ها را پردازش می کنیم. بنابراین، شنیدن نیازی به یادگیری ندارد؛ زیرا دستگاه شنیداری ما به صورت خودکار، بر اثر برخورد با صداها و دریافت آنها تحریک میشود و عمل شنیدن اتفاق می افتد. بر این اساس، شنیدن جنبه فیزیکی کار است، ولی تا صداهای وارد شده را در ذهن رمزگشایی و به آن توجه نکنیم و با دانسته های قبلی خود نسنجیم، ادراک صورت نخواهد گرفت. شنیدن، کار گوش انسان است و گوش دادن، کار ذهن و فکر.

ص:52

ص:53

ما را بررسی کند. در آگهی های تلویزیونی، از این نوع گوش دادن استفاده می کنیم.

ص:54

آنها ارزشی قائل شد و جزو زباله های ذهنی به شمار می روند. با اینکه زمانی صرف شنیدن آنها شده است، در واقع، به حرف هیچ یک گوش نداده ایم.

دو _ بی توجهی

وقتی نگران مسائل مختلف در حال یا آینده خود یا دیگران هستیم، نمی توانیم به خوبی به سخنان طرف مقابل گوش دهیم و فرآیند گوش دادن، به صورت مفید انجام نمیشود. ممکن است اتفاق مهم تری پیش از ارتباط فعلی شنیداری ما رخ داده باشد که ما هنوز به آن اتفاق فکر می کنیم و صداها فقط گوش ما را نوازش دهند، بدون اینکه به ذهن ما راه یابند و پردازش شوند.

سه _ سوگیری فردی

گاه در شرایطی خاص، پیام سخن گو را ناخواسته تحریف می کنیم. برای مثال، زمانی که وقت ما کم است، فقط به پیامهایی گوش می دهیم که کمتر دشوار یا تحریک کننده باشند یا با افکار ما هماهنگی بیشتری داشته باشند. حتی گاهی آن قدر خود را حق به جانب می دانیم که فقط سخنان و پیامهای موافق با عقاید خود را میشنویم. در چنین مواردی، فرآیند گوش دادن، مطلوب و مؤثر نخواهد بود.

چهار _ تعصب و تصورات قالبی

گاه تحت تأثیر نژاد، طبقه اجتماعی، موقعیت شغلی یا مذهب سخن گو قرار میگیریم و او را بی اهمیت یا پایین تر از خود میپنداریم و به این دلایل، با دقت به حرفهای وی گوش نمی دهیم؛ حتی اگر سخنانش مهم و مفید باشند.

پنج _ عوامل محیطی

سر و صدای زیاد یا رسا نبودن صدای گوینده به دلیل مشکلات و موانع فیزیکی، از دیگر عوامل نارسایی در گوش دادن است.

ص:55

شش _ خستگی جسمانی یا روحی شنونده

گاه انسان ها به دلیل خستگی های جسمی یا روحی نمی توانند شنونده خوبی باشند. خستگی جسمی یا روحی می تواند بر فرآیند همه فعالیت های انسان تأثیر بگذارد. خستگی ها ابتدا فرآیند تعقل و تجزیه و تحلیل عقلی روی شنیده ها را مختل می کنند و اگر شدیدتر باشند حتی فرآیند شنیدن را هم مختل می کنند تا جایی که انسان خسته حتی مدعی می شود که در زمان خستگی مطلبی را که به او گفته شده نشنیده است.

هفت _ نامفهوم بودن سخنان سخن گو یا سرعت وی در سخن گفتن

گاهی هم با اینکه گوش می دهیم، واکنشهایمان سخن گو را دچار این سوء تفاهم میکند که ما گوش نمیدهیم. مثلاً زمانی که وی درباره احساس منفی و بد خود سخن میگوید، اگر دستور بدهیم، سرزنش کنیم، بیدرنگ، راه حل ارائه دهیم، سریع بحث را عوض کنیم، مسخره کنیم، نصیحت کنیم و بخواهیم دلایل منطقی بیاوریم یا قضاوت های زودهنگام کنیم، در واقع، ارتباط با او را مختل می سازیم و نشان می دهیم که حال روحی و شرایطش را درک نکرده ایم؛ یعنی خوب به او گوش نداده ایم.

ص:56

سه _ گفتوگوی درونی هم یکی دیگر از این تکنیک هاست؛ یعنی برای حساس تر کردن خود، تلنگرهایی به ذهن خویش بزنیم. برای مثال، سؤالهایی از خود بپرسیم یا چیزی به خود بگوییم. مثل این جملهها که «باید به حرف های او دقیق تر گوش دهم.» یا «چرا او حالا این موضوع را به من گفت؟» یا «منظور او چیست؟» یا «نکات اصلی حرف او چیست؟» یا «به چه اطلاعات دیگری نیاز دارم؟»

چهار_ متوسط سرعت سخن گفتن انسان، 125 تا 175 کلمه در دقیقه است، ولی متوسط سرعت تفکر یا همان پردازش اطلاعات در ذهن، چهارصد تا هشتصد کلمه در دقیقه است. با توجه به همین تفاوت میان سرعت سخن گفتن و سرعت تفکر و فرصتی که وجود دارد، می توانیم از تکنیک های بالا برای دقت و پردازش شنیده ها استفاده کنیم. البته همین فرصت با فرآیندهای ذهنی نامربوط و بیهوده، مثل خیال پردازی یا انحراف حواس، از دست میرود.

پنج _ باید عوامل حواس پرتی و کاهش دقت را به کمترین میزان برسانیم. برای مثال، اگر هم زمان با گوش دادن، مشغول انجام دادن کاری هم هستیم، باید به طور موقت از آن کار دست بکشیم و به سخنان طرف مقابل بیشتر دقت کنیم.

شش _ ارتباط چشمی متناسب، در گوش دادن تأثیر فراوانی دارد و نباید از آن غفلت کرد. ارتباط چشمی متناسب این است که نه آن قدر به گوینده خیره شویم که او را ناراحت سازیم و نه آن قدر از نگاه کردن به او خودداری کنیم که تصور کند به ارتباط با او علاقه ای نداریم و به سخنانش توجه نمی کنیم.

ص:57

هفت _ تا حد امکان، موانع فیزیکی را از بین ببریم یا کاهش دهیم. برای مثال، اگر می خواهیم با کسی در دفتر کار خود صحبت کنیم، از پشت میز کار بیرون بیاییم و کنار او بنشینیم.

هشت _ بهتر است هنگام گوش دادن، به گونه ای بنشینیم که بدن ما کمی به جلو و به طرف گوینده متمایل باشد. این حالت افزون بر آنکه سبب بهتر شنیدن میشود، نشاندهنده توجه بیشتر به سخنان گوینده است.

نه _ از تکنیک های انعکاسی بهره ببریم. برای مثال، از نظر احساسی بگوییم: «گویا موضوع خوشحال کننده ای پیش آمده.» یا «غمگین به نظر می رسی». از دیدگاه محتوا و شیوه نگرش او، جملههای سخن گو را به شکلی دیگر تکرار کنیم، مثلاً بگوییم: «به عبارت دیگر، شما می گویید که... .» چنین واکنش هایی حساسیت ما را به سخنان سخن گو نشان می دهد و او را به ادامه دادن سخنانش تشویق می کند. همچنین اگر برداشت ما از سخنان وی اشتباه باشد، اصلاح می شود.

ده _ با گفتن جملههایی مثل: «خب خب!» یا «بعد چی شد؟»، «جدّی؟»، «واقعاً؟» و... گوینده را به ادامه صحبت و دادن اطلاعات بیشتر و توضیح های کامل تر تشویق کنیم.

یازده _ گوینده را با پرسش های پی در پی بمباران نکنیم؛ زیرا ممکن است سردرگم شود یا تمرکز حواس خود را از دست بدهد، یا احساس کند بازجویی میشود.

دوازده _ اگر به مطالب مهمی گوش میدهیم، نکته های کلیدی، چارچوب بحث و مطالب مهم یا مشکل و جدید را یادداشتبرداری و ثبت و ضبط کنیم.

ص:58

سیزده _ درک و دریافت خود را از احساسات سخن گو برایش بیان کنیم. برای مثال، بگوییم: «به نظرم، این موضوع شما را ناراحت کرده!» یا «گویا این موضوع برایتان خیلی جذاب است!»

چهارده _ گاه به شیوه های مختلف، موضوعهای مهم مطرح شده را به سخن گو یادآوری کنیم تا از میزان و شیوه روند انتقال اطلاعات آگاه شویم و میزان ادراک خود را با تأیید یا تکذیب او ارزیابی کنیم. مثلاً به او بگوییم: «چند دقیقه اجازه بدهید، ببینیم درباره چه چیزهایی صحبت کردیم، اول... و بعد...».

پانزده _ میان برخی ویژگیهای شنوندگان و میزان توانایی آنان در خوب گوش کردن، همبستگی ها و تناسب هایی وجود دارد، چنان که تحقیقات نشان داده است کسانی که گنجینه واژگانی غنی تری دارند، شنوندگان بهتری نیز هستند. همچنین پیشرفت تحصیلی افراد، با توانایی آنان در گوش دادن ارتباط دارد. بر اساس نتیجه پژوهش های مختلف، زنان در تفسیر و تشخیص پیامهای غیرکلامی، از مردان، کارآمدتر هستند. شنوندگان ماهرتر، عناصر کلیدی پیام را تشخیص میدهند و آنها را به صورت مجموعه ای از مفاهیم ذخیره میکنند. در ضمن، افراد درون گرا معمولاً شنوندگان بهتری نیز هستند.

ص:59

خوشحال هستیم؛ یعنی اتفاقهای خوب و لحظههای شادی را پشت سر گذاشته ایم و هنگامی که غمگین هستیم؛ یعنی اتفاقهای ناگواری برایمان پیش آمده است.

هیجانها و احساسات، تجربه های درونی ما در برابر رخدادهای بیرونی یا درونی هستند، مثل احساس خشم، غم، شادی، نگرانی، ترس و مانند آن. این واکنش ها معمولاً از کنترل و مدیریت افراد، خارج است. احساسات گوناگون در افراد مختلف، از نظر شدت و تأثیر آن در رفتارهای بعدی، بسیار متنوع و متفاوت است.

جلوگیری از پیدایش هیجان، ناممکن است و خواه ناخواه اتفاق می افتد، ولی کنترل آن مهم است. به نظر شما، کدام راه منطقی است: خودمان را به دست هیجانها بسپاریم و اجازه دهیم تندباد هیجان ما را هر جا که خواست، ببرد، یا آنها را در اختیار خود بگیریم و جهت دهی کنیم؟ به بیان دیگر، خوب است ما در اختیار هیجان باشیم یا هیجان در اختیار ما؟

انسان با فراگیری مهارت مدیریت هیجان میتواند هیجان ها را در خود و دیگران به موقع تشخیص دهد، تأثیر آنها را بر رفتارهای مختلف بداند و در کنترل و جهت دهی هیجانهای مختلف واکنش مناسبی نشان دهد.

کسانی که از هیجانها به سود خود و روابطشان استفاده میکنند، از توانایی خاصی برخوردارند که امروزه به آن «هوش هیجانی» می گویند. پاسخهای هیجانی، در مقایسه با پاسخهای عقلی و خردگرا، سریع تر عمل می کنند. در این شیوه، دقت و خردورزی فدای سرعت می شود که در شرایط اضطراری، کاربردی حیاتی دارد. البته نوعی دیگر از واکنشهای هیجانی، کندتر عمل می کنند. آنها پیش از اینکه به بروز احساسات بینجامند، در افکار ما تجلی

ص:60

می یابند و با تفسیری از موقعیت به وجود آمده، هیجانهای ما را تحریک می کنند. مثلاً وقتی فکر می کنیم: «سلام نکردن یکی از دانش آموزان به معنای توهین و گستاخی به ما است»، احتمالاً دچار هیجان خشم شدهایم، ولی در صورتی که فکر کنیم: «سلام نکردن او نشانه این است که احتمالاً او امروز مشکلی دارد و حالش خوب نیست»، امکان دارد دیگر خشمگین نشویم و هیجانی شبیه به دل سوزی داشته باشیم. در این مثال، واکنش هیجانی ما پس از اندکی فکر بروز می کند، برخلاف هیجانهای تندِ لحظه ای.

ص:61

ص:62

ص:63

احساسات و هیجانهای خود را بپذیریم؛ یعنی به جای این باور که دیگران، احساسات ما را همچون عروسکی در کنترل دارند، باور کنیم که خودمان کنترل می کنیم. مثلاً به جای اینکه بگوییم: «او سبب عصبانیت من شد»، بگوییم: «من عصبانی شدم».

ص:64

هفت _ از بچه ها بخواهیم احساسات خود را نقاشی کنند: «می تونی خشم خودت رو نقاشی کنی؟» یا «می دونی وقتی خیلی می ترسی، قیافه ات چه شکلی می شه؟ برام نقاشی کن!».

هشت _ محیطی سرشار از احساس امنیت خاطر و حمایت برای بیان احساسات فراهم سازیم.

نه _ برای احساسات ارزش قائل شویم و آنها را شناسایی کنیم.

ده _ درباره احساساتمان به راحتی صحبت کنیم.

یازده _ صداقت هیجانی را از راه عشق بیقید و شرط تشویق کنیم.

دوازده _ برای بچه های بزرگتر، تا آنجا که امکان دارد، جایگاه برخی هیجانها را توضیح دهیم، مثل اینکه چرا خشم معمولاً یک احساس ثانویه است؛ یعنی پیش از خشم، یک احساس دیگر وجود دارد. شاهد آن نیز این است که وقتی با کارنامه منفی فرزندمان روبهرو می شویم، اول احساس ناامیدی می کنیم. سپس عصبانی می شویم. یا وقتی ماشینی با سرعت جلوی اتومبیل ما می پیچد، اول می ترسیم و بعد عصبانی می شویم.

سیزده _ برای کودکان توضیح دهیم که هیجانهای منفی، از انباشته شدن نیازهای هیجانی برآورده نشده به وجود می آیند.

چهارده _ با کودکان درباره جنبه های مثبت هیجانهای به ظاهر منفی، مثل خشم، گفتوگو کنیم.

پانزده _ به جای نام گذاری افراد با صفات گوناگون (دست و پا چلفتی، دیوانه، ترسو...) احساسات آنان را نام گذاری کنیم (الان احساس خجالت می کنی؛ مثل اینکه خشمگین هستی؛ به نظر میرسد کمی احساس ترس می کنی...).

ص:65

شانزده _ برای شناخت بهتر دیگران، دستور دادن، تنبیه، قضاوت، سخنرانی، نصیحت و تهدید، همیشه کارساز نیست، بلکه گوش دادن به حرفهای آنان و نیز دقت کردن در زبان بدنشان (حالت و حرکت اعضای بدن و صورت)، در شناخت عقاید و افکار آنان مؤثرتر است.

هفده _ مهمترین الگوی رفتاری و هیجانی فرزندان، بزرگترها هستند. اگر از نظر احساسی و هیجانی، به کمک و تقویت بیشتر نیاز داریم، از دوستان باتجربه یا روانشناس و مشاور بهره بگیریم و با اصلاح ضعف های هیجانی خود، زمینه الگوبرداری درست و مطلوب و کارآمد را برای فرزندانمان فراهم سازیم.

هجده _ آموزش و نشان دادن تأثیر افکار بر احساسات و هیجانها که از مهارتهای خودشناسی به شمار میرود، در مدیریت هیجانها بسیار مؤثر است.

نوزده _ آموزش روشهای آرمیدگی عضلانی یا روش تمرکز بر تنفس، در مدیریت هیجانهای پرانرژی، مثل خشم و تنفر، اثربخش است.

به یاد داشته باشیم جرم و جنایت، از احساس ضعف، احساس ناکامی، احساس کنترل شدید و احساس زیان دیدن به وجود می آید.

بیست _ اسلحه و چاقو، آتش و سنگ و مواد مخدر، گاهی جانشین احساس محترم بودن می شوند. کسانی که به آنها احترام میشود، برای قدرتمند شدن به اسلحه و چاقو نیاز ندارند و برای احساس بزرگی و قدرت، از سیگار استفاده نمی کنند.

ص:66

ص:67

و به دنبال شغلی برود، بسیار مهم تر است از تصمیم گیری درباره اینکه پیشنهاد دوستش را در نپرداختن هزینه ساندویچی که خوردهاند، بپذیرد یا نه.

توانایی تصمیم گیری معمولاً جزو خصوصیات ذاتی انسان ها نیست. از این رو، باید به فرزندانمان بیاموزیم که چگونه خود را با شرایط گوناگون هماهنگ کنند و ارزیابی درستی از شرایط داشته باشند. آنها باید نیازهای خود و تصمیم درست را تشخیص دهند و از میان چند گزینه، عاقلانهترین آنها را انتخاب کنند.

تصمیم های کودکان در خانه نباید به انتخاب غذا، لباس و اسباب بازی محدود شود. با افزایش این گزینه ها، حس کنجکاوی و در نتیجه، اعتماد به نفس در تصمیم گیری، در کودکان تقویت میشود.

شما میتوانید با راهنمایی های مفید، دادن حق انتخاب های سازنده به آنها و ایجاد شرایط منطقی، قدرت تصمیم گیری را در فرزندان خود افزایش دهید. کودک در آغاز، با انتخاب هایی همچون انتخاب لباس مورد علاقه برای رفتن به مدرسه، با مقوله تصمیم گیری آشنا و رفته رفته با آن مأنوس می شود. پیشنهاد کردن چند غذا، لباس یا کتاب مختلف به کودک، وی را هدفمند می سازد و در رویارویی با چند گزینه متفاوت، احساس سردرگمی نمی کند. شاید هدایت کودکان به سمت تصمیم گیری، اندکی دشوار به نظر برسد، ولی باید آنها را به این کار وادار کنید. چند لباس مختلف را در برابر کودک قرار دهید و او را غیرمستقیم به تصمیم گیری وادارید. وی می تواند هر کدام از لباس ها را که نمی پسندد، به ترتیب از دور خارج کند تا به منظور خود برسد یا ویژگی های لباس مورد علاقه اش را بیان کند تا سریع تر به نتیجه نهایی نزدیک شود.

ص:68

اگر کودک تصمیم خطرناک و زیانباری گرفت، یک باره او را محدود نکنید. اجازه دهید به آرامی و با نظارت غیرمستقیم شما، با پی آمدهای احتمالی تصمیمش روبه رو شود.

تصمیم گیری، شاخص بسیار مهمی برای شناخت رشد عقلی، عاطفی، اجتماعی و روانی افراد است. افرادی که به چنین رشدی نرسیده اند، بیشتر اجازه میدهند، دیگران برای آنان تصمیم بگیرند.

ص:69

بنابراین، می توان پیش بینی کرد که با به دست آوردن مهارت تصمیم گیری و تقویت آن، بهداشت روانی فرد و اعضای خانواده و افراد جامعه بهبود یابد.

ص:70

انتخاب شماره 3 :

________________________________________

ص:71

سه _ عواملی همچون دوستان، ارزشهای موجود در رسانهها، مذهب، فرهنگ، اعتقاد به بخت و اقبال و آرزوی والدین، بر تصمیمگیری نوجوانان اثرگذارترند. بنابراین، خوب است در محیطی صمیمانه در خانه، درباره این موارد و دیگر عوامل با آنها صحبت کنیم و نظرشان را بپرسیم.

چهار_ درباره تصمیم های خطرناکی که نوجوان ممکن است بگیرد، پرسشهایی مطرح و در آن زمینه بحث های جالبی با فرزندانمان بکنیم.

پنج _ با کمک اعضای خانواده، پی آمدهای هر تصمیم را بررسی کنیم و اینکه آیا این پی آمدها به ما اخطار می دهند، انتخاب خود را سریع تغییر دهیم؟ مانند تصمیمی که با به خطر انداختن سلامتی یا زندگی همراه است، یا خطر دستگیری و زندانی شدن و خطر از دست دادن اعتماد دیگران را دارد.

شش _ در نظر داشته باشیم که برخی پی آمدهای منفی، به احساسات یا ارزشهای انسانی مربوط هستند، مثل احساس گناه به دلیل داشتن انتخابی بر خلاف ارزشهای خود، احساسی ناخوشایند به دلیل انجام دادن عملی که والدین، دوستان، یا مذهب آن را تأیید نمی کنند، یا این احساس که دیگران از ما سوءاستفاده و بهره برداری کنند.

هفت _ برای تمرین بیشتر و کسب مهارت در پیش بینی پی آمدهای احتمالی هر تصمیم، همراه با اعضای خانواده می توان پرسش هایی مطرح کرد و هرکس پاسخهای خود را روی یک برگ کاغذ بنویسد. سپس درباره پاسخ هرکس بحث شود. پرسشهایی مانند اینکه چه اتفاقی می افتد اگر:

_ به دانشگاه نرویم؟

_ ترک تحصیل کنیم؟

_ هرگز ازدواج نکنیم؟

ص:72

_ با اتومبیل یکی از دوستان که گواهی نامه ندارد، مسافرت کنیم؟

یا مواردی دشوارتر، مانند این مثال:

_ حسن در درسهایش پیشرفت بسیار خوبی دارد و هنوز یک سال و نیم تا تمام کردن درسش مانده است. پسرعموی حسن به او می گوید که در شرکت ساختمانی پدرش، کاری برای او سراغ دارد. دستمزد کار خوب است و دست کم شش ماه باید در آنجا بماند. حسن باید ترک تحصیل کند، ولی در مقابل، پول خوبی به دست می آورد. او چه باید بکند؟ پی آمدهای احتمالی تصمیم او چه خواهد بود؟

هشت _ به یاد داشته باشیم برای یک تصمیمگیری خوب، همه به ویژه نوجوانان، پیش از هر چیز، به اطلاعاتی درباره گرایشها، ارزشها، باورها و هیجانهای خود نیاز دارند.(خودآگاهی)

نه _ از دیگر مهارتهای پیشنیاز برای تصمیم گیری خوب، مهارت انتخاب هدف است. به بیان دیگر، فردی که هدفهای کوتاه مدت و بلندمدت خود را در تمام امور زندگی مشخص کرده باشد، راحت تر و بهتر تصمیم میگیرد.

ده _ چنان که گفتیم، بهتر است پیش از تصمیم گیری، با دیگران مشورت کنیم. بنابراین، پیشنیاز مطلوب دیگر این است که همه، به ویژه نوجوانان، از مهارتهای ارتباط میان فردی برخوردار باشند.

یازده _ در تصمیمگیریهای فوری و در موقعیتهای ویژه یا زمانهای حساس، ممکن است فرد بر اثر فشار و تنش در روابط خود با دیگران یا به دلیل شرایط محیطی، لجبازی کند و ضعیف، غیرمنطقی و شتابزده تصمیم بگیرد. بنابراین، یکی دیگر از پیشنیازهای تصمیمگیری مناسب، افزایش مهارت های مدیریت خود و هیجانهاست که به شخص کمک میکند، هیجان های خود را کنترل کند و منطقیتر تصمیم بگیرد.

ص:73

دوازده _ مطالعه زندگینامه انسانهای موفق در عرصه علم، ادب، اقتصاد و مانند آن، زمینه را برای تصمیمگیریهای مناسب در آینده، فراهم میسازد.

ص:74

به کار میگیرد.(1)

مقابله، نیازمند بسیج و آماده سازی نیروها و انرژی فرد است که با آموزش و تلاش به دست می آید. ازاین رو، با کارهایی که خودکار انجام می شود، تفاوت اساسی دارد.

ص:75

در این مرحله، فرد توانایی خود را برای انجام دادن کاری در ارتباط با موقعیت استرسزا ارزیابی میکند. وی از خود می پرسد: «برای حل مسئله پیش آمده چه می توان کرد؟»

ص:76

ص:77

متمرکز بر مسئله استفاده می کنند؛ زیرا فکر می کنند، این تنش ها بیشتر قابل کنترلند و بر عکس، در رویدادهای تنش زای اجتماعی، به این دلیل که کمتر قابل کنترل هستند، بیشتر روش مقابله متمرکز بر هیجان به کار گرفته می شود.

والینگ و مارتینک نیز در پژوهشی که انجام داده اند، نتیجه گرفتند افرادی که درمانده می شوند، در فعالیت های بدنی و تحصیلی خود، کنترل کمتری بر موقعیت دارند. آنها گفتهاند دانش آموزانی که احساس می کنند بر موقعیت تسلط دارند، می توانند پی آمدهای عملکرد خودشان را نیز کنترل کنند و در برابر فعالیت هایی که یادگیری آنها مشکل است، از روش های حل مسئله استفاده می کنند.(1)

بر اساس بررسی های انجام گرفته، روش های مقابله ای متمرکز بر مسئله، در موقعیت های قابل کنترل مؤثرتر هستند، درصورتی که برای موقعیت های کنترل ناپذیر (مثل مرگ یکی از عزیزان)، مقابله متمرکز بر هیجان مناسب تر است.

در مقابله متمرکز بر مسئله، افراد تدبیرهایی به کار می گیرند که به چند مورد اشاره می کنیم:

ص:78

ص:79

تجربه نشان داده که این نوع مقابله برای همه مردم مفید است؛ زیرا هم منبع حمایت عاطفی است و هم وسیله ای برای ایجاد تغییر مثبت. ازاین رو، مقابله های بعدی را آسان میسازد.

ص:80

ص:81

ص:82

ص:83

حمله، فرار یا حمله متقابل است که هیچ کدام مورد نظر ما نیست؛ زیرا «نیت» ما از آغاز مکالمه، برقراری ارتباط است، نه فراری دادن طرف مقابل یا دریافت حمله متقابل.

آیا تا به حال، یکی از طرفین چنین گفتوگویی بوده اید؟

من: چرا عصبانی هستی؟

تو: عصبانی نیستم!

من: چرا بابا، معلومه.

تو: نه، من عصبانی نیستم.

من: پس چرا این جوری حرف میزنی؟

تو: مگه چه جوری حرف می زنم. تو خودت حالت خرابه، گیر میدی.

من: خب دیگه، نگو؛ حیفِ من که وقت برای تو می گذارم.

اگر از این گفتوگو و این نوع ارتباط راضی نباشیم، چه می توانیم بکنیم؟ برای برقراری ارتباط و بهبود کیفیت ارتباط انسانیمان، فقط با «تغییر خود» می توانیم کار را شروع کنیم. در الگوی زبان زندگی، ما برای تغییر و اصلاح دیگران تلاش نمی کنیم، بلکه به دعوت مهاتما گاندی: «بیایید خودمان، تغییری شویم که در دیگران جستوجویش می کنیم.» و در جستوجوی این تغییر، به الگوی کلامی خود، توجه و زبان زندگی را جای گزین الگوهای کلامی می کنیم که با آن تربیت شده ایم. ما یاد گرفته ایم با الگویی صحبت کنیم که سرتاسر آن، قضاوت اخلاقی، مقایسه کردن و ترویج سلسله مراتب است.

زبان زندگی، ارتباطی بدون خشونت است و به ما کمک می کند تا با خود و دیگران به گونه ای مرتبط شویم که محبت ذاتیمان شکوفا گردد. همچنین، راهنماییمان می کند که روش ابراز خودمان و گوش کردن به دیگران را با تمرکز بر چهار عرصه، دوباره سازی کنیم تا زندگی مان را پربار سازیم. آن چهار

ص:84

عرصه عبارتند از: آنچه «مشاهده می کنیم»؛ «احساس می کنیم»؛ «نیاز داریم» و «تقاضا میکنیم».

ص:85

کنید: «من احساس می کنم برای کسانی که با آنها کار می کنم، مهم نیستم.» با وجود عبارت «احساس می کنم»، گوینده، برداشت خود را بیان کرده است، نه احساس خودش را، درحالی که بیان احساس با چنین جمله ای ابراز خواهد شد: «من احساس غم می کنم» یا «من احساس ناامیدی می کنم».

ص:86

می کنیم: ما عملی می خواهیم که ممکن است نیاز ما را برآورده سازد. چگونه تقاضایمان را به دیگران بیان کنیم تا آنها تمایل بیشتری به پاسخ گویی محبت آمیز به نیاز ما داشته باشند؟

باید از زبان «مثبت» و اعمال «انجام شدنی» استفاده کنیم. شخصی می گوید: «از همسرم خواستم که وقت زیادی صرف کارش نکند، ولی او مرخصی گرفته و با دوستانش به مسافرت مجردی رفته است.» جمله ای که این شخص براساس زبان مثبت و اعمال انجام شدنی می توانست بگوید، شاید این جمله بود: «من دوست دارم حداقل یک بعد ازظهر را در خانه، با من و بچه ها بگذرانی.» با این جمله، همسر می داند که چه تقاضایی از او شده است، درحالی که در جمله اول او می داند که تقاضا شده است چه نکند، ولی نمی داند که چه بکند.

بنابراین، «زبان زندگی»، دعوتی است به اینکه در شیوه بیان خود و گوش کردن به دیگران بازنگری کنیم. به جای اینکه پاسخ های ما از روی عادت و واکنشهای غیر ارادی باشد، بر اساس آگاهی پاسخ دهیم؛ آگاهی از آنچه درک می کنیم، احساس می کنیم و نیاز داریم. در هر رابطه ای، ما می توانیم درحالی که هم زمان به دیگران، توجه محترمانه و محبت آمیز نشان می دهیم، به بیان صادقانه و آشکار نیازها و احساسات خودمان نیز بپردازیم.

ص:87

اثرپذیری انسان ها از غم و اندوه، به یک اندازه نیست. گاه اندوهی کوچک، انسانی را نابود می کند و انسان دیگری را سنگین ترین غم ها هم تکان نمی دهد. از هر زاویه که به زندگی امروز بنگریم، تیرهای غم از هر سو بر دل و روح انسان می نشیند، درحالی که شادی به شیوه صحیح و منطقی، می تواند درمان و خنثی کننده آنها باشد.

امیرمؤمنان، علی(ع) می فرماید : «أَلسُّرُورُ یَبْسُطُ النَّفْسَ وِ یَثِیرُ النِّشَاطَ؛ شادی، مایه انبساط روح و برانگیختن نشاط است».(1)

بنابراین، یکی از مهارت هایی که هرکس باید در زندگی داشته باشد، این است که بتواند غم ها را کنترل کند، از آثار زیانبار آنها بکاهد، شادی آفرین باشد، شادی ها را جهت دهی و از آنها برای مصالح و منافع خویش استفاده کند.

ص:88

یکی از نشانههای اهل ایمان معرفی می کند و میفرماید: «أَلْمُؤمِنُ دَعِبٌ لَعِبٌ وَ الْمُنَافِقُ قَطِبٌ وَ غَضِبٌ؛ مؤمن، شوخ طبع است و منافق، اخمو و غضبناک». (1)

جالب آنکه هرگاه امامان معصوم(ع) متوجه میشدند شوخ طبعی در میان اصحابشان کاهش یافته است، بدان سفارش می کردند. راوی می گوید:

روزی امام صادق(ع) پرسید : شوخ طبعی در میان شما چگونه است؟ گفتم: اندک. امام فرمود : «چنین نکنید؛ زیرا شوخ طبعی از خوش خلقی است و تو بدین وسیله برادرت را شاد می کنی و رسول خدا هرگاه می خواست کسی را شاد کند، با او شوخی می کرد».(2)

در این حدیث، چند نکته اساسی درباره شوخطبعی وجود دارد: نخست آنکه از اخلاق حسنه است و دوم، شادکننده دل مؤمنان معرفی شده است. سوم آنکه امام به انجام دادن آن تشویق فرموده و چهارم آنکه به گفته امام، از سیره رسول خداوند است. در روایتی دیگر نیز آمده است که رسول گرامی اسلام هرگاه یکی از صحابه را غمگین می دید، با او شوخی می کرد :

کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله لَیَسُرُّ الرَّجُلَ مِنْ أَصْحَابِهِ إِذَا رَآهُ مَغْمُوماً بِالْمُدَاعَبَةِ.(3)

هرگاه رسول خدا یکی از اصحاب را غمگین می دید، با شوخی کردن، او را شاد می کرد.

و در روایتی دیگر می فرماید:

إِنَّ اللَّهَ یُبْغِضُ الْمُعَبِّسَ فِی وَجْهِ إِخْوَانِهِ.(4)

خداوند از شخصی که بر چهره برادرانش ترش رویی کند، نفرت دارد.

ارزش شوخ طبعی به اندازهای است که امام صادق(ع)، مؤمنی را که این صفت در او نباشد، مؤمن نمی داند: «مَا مِنْ مُؤْمِنٍ إِلاّ وَفِیِهِ دُعَابِةٌ؛ [مؤمن] مؤمن نیست،

ص:89

مگر اینکه در او شوخ طبعی باشد».(1)

ص:90

دو_ افراد شاد، از ارتباط مغز و بدن آگاهند. آنها به خوبی می دانند که باید به هر دو آنها توجه و از آنها مراقبت کرد. غذای مناسب، خواب کافی و ورزش کردن، به انسان ذهنی سالم و شاد میبخشد.

سه _ افراد شاد، زندگی را یک میدان برد و باخت نمی بینند. آنها زندگی را به شکل آموزگاری می بینند که از او درس می آموزند. آنها هنگام مشکلات و سختی ها، راه های گوناگون را می آزمایند و اگر شکست بخورند، سر درگم و درمانده نمی شوند؛ زیرا می دانند راه های زیادی در پیش رو دارند.

چهار_ افراد شاد می دانند که در لحظه چگونه زندگی کنند. آنها به ارزش زمان حال آگاهند. اتفاق های بد برای همه انسان ها رخ می دهد. پس چرا آنها را همیشگی بدانیم؟

پنج _ افراد شاد می دانند که روی دادن برخی اتفاق ها در زندگی، از کنترل انسان خارج است. اگر با دید خوب و مثبت به آینده بنگریم و همزمان، آمادگی رویارویی با بدترین شرایط را داشته باشیم، هیچ گاه در برابر شرایط ناگوار تسلیم نخواهیم شد.

شش _ افراد شاد، قدم به قدم و با طرح و نقشه، زندگی خود را پیش می برند. آنها فقط منتظر روی دادن اتفاقهای خوب در زندگی نیستند، بلکه اهمیت قدم های کوچک را میدانند و نیز می دانند که وقتی کاری را آغاز می کنند، در واقع، نیمی از راه را رفته اند.

هفت _ افراد شاد می دانند که چگونه مشکلات و مسائلشان را با درس گرفتن از خطاها و اشتباه های خود و دیگران حل کنند و آینده نگر باشند. آنها با تمرکز بر هدف و توجه به نکات اساسی در زندگی، پیش می روند.

ص:91

خوشحالی، وضعیت خاص ذهنی است. هر فردی در زندگی خود روزهایی را سپری کرده که برایش خوشایند نبوده است. با این حال، ناخشنودی مزمن، بر سلامتی، شغل و روابط افراد اثر میگذارد. رعایت نکتههای زیر به شادی های ما می افزاید :

یک _ خوش بین باشید: به زندگی با دیدی مثبت بنگرید. در این صورت، چنان انرژی و احساس خوشحالی پیدا میکنید که متعجب میشوید.

دو_ دید وسیعی داشته باشید : اجازه ندهید مسائل کوچک شما را آشفته سازد.

سه _ سپاس گزار باشید : از دیگران قدردانی کنید. از همکار خود به دلیل کمکش تشکر کنید و به دلیل موفقیت در انجام کارش، به او تبریک بگویید.

چهار_ از انجام دادن کارهای مشروعی که برایتان لذت بخش است، غفلت نکنید.

پنج _ در برنامه های خود تغییر و تنوع ایجاد کنید : برنامه های روزانه خود را تغییر دهید تا انرژی جدیدی پیدا کنید.

شش _ با مردم در تماس باشید : آیا به خاطر می آورید زمانی که یک دوست قدیمی به طور غیر منتظره با شما تماس گرفت، چه احساسی داشتید؟ با افراد فامیل یا دوستان قدیمی خود تماس بگیرید و از حال آنها باخبر شوید. فراموش نکنید که صله رحم افزون بر پاداش فراوان، انرژی مثبت بسیار زیادی نیز در پی دارد.

هفت _ خلاّق باشید : روزنه ای برای انرژی خلّاق خود بیابید. مهم نیست که چقدر مشغله دارید یا چقدر در آخر هفته احساس بی حالی می کنید. اگر زمانی را برای انجام دادن فعالیت های خلّاق اختصاص دهید، احساس شادی و سلامت بیشتری خواهید کرد.

هشت _ بخشاینده باشید : شاید زمان آن فرارسیده باشد که کسی را به خاطر کاری که در گذشته انجام داده یا حرفی که زده است، ببخشید. اتفاقها و

ص:92

اشتباههای گذشته را فراموش کنید. بدانید که نمی توانید زمان را به عقب برگردانید. پس شادمانی خود را با از یاد بردن ناامیدی ها و شکست های گذشته، دوباره به دست آورید. مطمئن باشید که بخشایش، بسیار لذت بخش است.

نه _ احساس ناامیدی را از خود دور کنید: درباره خودتان و دیگران کنجکاو باشید و به خود و دیگران علاقه نشان دهید. از چاپلوسی، خودشیفتگی و موذی گری و بپرهیزید. هرگز فکر نکنید راهی که در پیش گرفته اید، آخرین راه است. پیوسته به دنبال گزینه های دیگر نیز باشید.

ده _ ضعف های خود را بپذیرید: هرکس ضعف هایی دارد، این واقعیتی است! به جای فروماندن در ضعف های خود و گرفتار شدن در دام ناامیدی، بکوشید بر ضعف هایتان چیره گردید و با آنها دوستی کنید تا دشمن روانتان نشوند.

یازده _ یادگیری را هرگز فراموش نکنید: مغز، ماهیچه ای مانند دیگر ماهیچه هاست. اگر مغزتان را با یادگیری و اندیشیدن ورز ندهید، ورزیده نمی شود. مغز را باید با فعال کردن از راه یادگیری، پرورش داد.

دوازده _ از مطلق گرایی دوری کنید: ما در گستره ای از نسبیت ها زندگی می کنیم. تلاش کنید از هر چیزی، به نسبتی که می توانید، بهره بگیرید. هیچ کس در زندگی همیشه نمی تواند نمره بیست بگیرد، ولی می تواند همیشه بیشترین تلاش را بکند و از نتیجه به دست آمده خرسند باشد؛ خواه پیروز باشد، خواه شکست خورده.

سیزده _ با خودتان روراست باشید: صادق نبودن با خود، آسیب رسان تر از احترام نگذاشتن به خود است. مواردی را که با خودتان روراست نبوده اید، بنویسید و راه صادق بودن را با بررسی خطاهای خود بیابید.

ص:93

چهارده _ در گذشته زندگی نکنید: اجازه بدهید غبار گذشته از شانه هایتان فروریزد و دانه های شفاف و نورانی آن، راه فرارویتان را روشن سازد. هراندازه در تیرگی گذشته گام بردارید، از آینده روشن دورتر خواهید شد. فروماندن در گذشته، فروماندن در سیاهی است. باید گذشته را به پرسش کشید و ناپاکی هایش را گرفت و زنگارهایش را زدود و از آن، به عنوان عنصری برای پی ریختن آینده و شادمانه زیستن در حال، بهره گرفت.

پانزده _ در «حال» شنا کنید: افراد خیال پرداز معمولاً در آینده غیرواقعی خود سرگردانند و در حسرت به دست آوردن آن خودخوری می کنند. ابلهان نیز در غم و اندوه گذشته، غوطه ور و از «حال» غافلند. هر انسانی هر قدر هم فقیر و ضعیف باشد، می تواند به کمک استعدادهای خدادادی و امکاناتش و توکل به خداوند، در سخت ترین شرایط هم شاد باشد.

چرا باید شادی ها و زیبایی های زمان حال را با تصور غیر منطقی مشکلات و سختی های آینده، تلخ و زشت کنیم؟ مولای متقیان، علی(ع) چه زیبا فرموده است :

لا تَحْمِلْ هَمَّ یَوْمِکَ الَّذِی لَمْ یَأْتِکَ عَلَی یَوْمِکَ الَّذِی قَدْ أَتَاکَ.(1)

نگرانی روزی را که بر تو نیامده، بر امروزت میفزا.

لا تُشْعِرْ قَلْبَکَ الْهَمَّ عَلی ما فاتَ، فَیَشْغَلَکَ عَنِ الْإسْتِعْدادِ عَمّا هُوَ آتٍ.(2)

دل از اندوه گذشته آکنده مساز که تو را از آمادگی برای آینده بازمی دارد.

فَلا تَحْمِلْ هَمَّ سَنَتِکَ عَلَی هَمِّ یَوْمِکَ کَفَاکَ کُلَّ یَوْمٍ مَا فِیه.(3)

نگرانی سالت را بر نگرانی روزت میفزا. برای هر روز، مشکلات خودش کافی است.

ص:94

در حالْ زیستن منافاتی با آینده نگری ندارد، بلکه آینده نگری، کاری منطقی است و شایسته است که هر انسانی بدان توجه کند؛ ناپسند، آن است که کاخ های خیالی دست نیافتنی برای آینده بنا کنیم.

شانزده _ به اطرافیان عشق بورزید: انسان به خودی خود، تا زمانی که از مسیر درست خارج نشده محترم است. مهرورزی یکی از راه های افزایش شادی است. همه آفریدههای خداوند ساخته و پرداخته او هستند و هر سازندهای به ساخته خود محبت دارد، مگر آنکه ساخته از سازنده خود سرپیچی کند.

هفده _ به دیگران کمک کنید: برای افرادی که سرشت سالمی دارند، دیدن حل شدن مشکلات دیگران و گشایش گره از زندگی انسان های دیگر، بسیار لذت بخش است.

هجده _ همچون کوه استوار باشید: اجازه ندهید دشواری های زندگی شما را بلرزاند و از گردونه خارج سازد و وجود شما را غم باران کند، چنان که امام باقر(ع) می فرماید : «المُؤْمِنُ أَصْلَبُ مِنَ الْجَبَلِ؛ مؤمن از کوه استوارتر است».(1)

نوزده _ ورزش کنید: به ورزش و تفریحهای سالم اهمیت بدهید و در برنامه زندگی روزانه خود جایی برای آن قرار دهید. امام رضا(ع) می فرماید :

وَاجْتَهِدُوا فِی أَنْ یَکُونَ زَمَانُکُمْ أَرْبَعَ سَاعَاتٍ: سَاعَةً لِمُنَاجَاةِ اللَّهِ وَ سَاعَةً لِأَمْرِ الْمَعَاشِ وَ سَاعَةً لِمُعَاشَرَةِ الإِخْوَانِ وَ الثِّقَاتِ الَّذِینَ یُعَرِّفُونَکُمْ عُیُوبَکُمْ وَ یُخْلِصُونَ لَکُمْ فِی الْبَاطِنِ وَ سَاعَةً تَخْلُونَ فِیهَا لِلَذَّاتِکُمْ فِی غَیْرِ مُحَرَّمٍ وَ بِهَذِهِ السَّاعَةِ تَقْدِرُونَ عَلَی الثَّلاثَةِ سَاعَات.(2)

بکوشید اوقات خود را چهار قسمت کنید : قسمتی را برای مناجات با خداوند، قسمتی را برای تأمین معاش، قسمتی را برای همنشینی با دوستان یکدل که

ص:95

شما را با عیبهایتان آشنا می کنند و در نهان نسبت به شما خلوص و یکرنگی دارند و قسمتی را هم برای لذت جویی و تفریحهای غیر حرام اختصاص دهید و به وسیله این قسمت آخر، توانایی برای سه قسمت دیگر در شما ایجاد می شود.

بیست _ از طبیعت بهره ببرید: هر چند وقت یک بار به تماشای کوه، دشت، جنگل، رود و... بروید و از تماشای این مناظر طبیعی و هنرنمایی هنرمند هستی بخش لذّت ببرید. مطمئن باشید که پس از یک گشت و گذار در طبیعت، انرژی بسیار زیادی در شما پدید خواهد آمد.

ص:96

ص:97

12.شاملو، سعید، اصول بهداشت روانی ، تهران، رشد، 1374.

13.شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین، 1413ه_ .ق.

14.طارمیان، فرهاد، مهارت های زندگی، تهران، وزارت آموزش و پرورش، 1378.

15.فقه الرضا، منسوب به علی بن موسی الرضا(ع)، مشهد، کنگره جهانی امام رضا(ع)، 1406 ه_ .ق.

16.کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1365.

17.مبانی روان شناسی هیلگارد، ترجمه: مجید مصطفوی، تهران، بی نا، بی تا.

18.مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404 ه_ .ق.

19.محدث نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، 1408 ه_.ق.

20.محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دار الحدیث، 1416ه_ .ق.

21.معتزلی، عبدالحمید بن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، قم، کتاب خانه آیت الله مرعشی، 1404 ه_ .ق.